Niesamowicie szeroka gama występujących odcieni barw powoduje, że są preferowane w złotnictwie i jubilerstwie oraz doceniane przez kolekcjonerów. Najcenniejsza odmiana paraiba, turmalin domieszkowany miedzią o jaskrawych barwach zielonych i niebieskich do fioletowych, osiąga ceny kilkunastu tysięcy USD/ct.
„Tureckie główki”. www.saphiraminerals.com
Autor: Tomasz Sobczak
Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Gemmologicznego
Ekspert diamentów i kamieni szlachetnych GIA, DGemG, HRD, IGI, PTGem
"Przyczyny powodujące wielość odcieni barw wśród turmalinów są interesującym tematem pytań; i są one nadal tematem kontrowersyjnym wśród naukowców, i prawdopodobnie takim pozostaną." A. Hamlin, 1873 r.
NAZEWNICTWO
Turmaliny do Europy zostały przywiezione w 1703 r. z Cejlonu (obecnie Sri Lanka) przez kapitana floty holenderskiej. Po raz pierwszy nazwa turmalin pojawiła się w anonimowym dziele wydanym w 1707 r. w Lipsku. Nazwa pochodzi od syngaleskiego tora-molli lub tamilskiego tora-malli co znaczyło "coś małego wydobytego z ziemi".
Turmaliny arbuzowe. www.testtoneset.com
WŁAŚCIWOŚCI OPTYCZNE, FIZYCZNE I INNE
Zróżnicowane warunki tworzenia się turmalinów, odmienność złóż i in., powodują, że właściwości fizyczne pozyskiwanych okazów mogą wykazywać pewne różnice. Dotyczy to zwłaszcza gęstości, współczynników załamania światła i barwy. Dlatego podane niżej wartości liczbowe należy traktować jako wartości uśrednione lub graniczne.
BARWA
Wspaniały kryształ turmalinu wielobarwnego (tęczowego). www.saphiraminerals.com
Różnorodność barw turmalinów, związana jest z licznie występującymi pierwiastkami domieszkującymi (Fe, Cr, V, Cu, Mn i in.). W turmalinach monochromatycznych wyróżnia się kilka odmian barwnych o następujących nazwach handlowych:
1) achroit - bezbarwny;
2) apiryt - żółtobrzoskwiniowy;
3) drawit - brązowy;
4) indygolit - niebieski;
5) paraiba - turkusowoniebieski;
5) rubellit - czerwony;
6) schorl - czarny;
7) syberyt - fioletowy;
8) verdelit - zielony.
W turmalinach polichromatycznych strefy barwne mają różne odcienie, które mogą układać się wzdłuż osi optycznej lub prostopadle do niej. Odmiany barwne, w górnej części kryształu czarno zabarwione, nazywa się zwyczajowo turmalinowymi „główkami murzyńskimi” lub „głową Maura” (wyspa Elba), a z końcówką czerwoną turmalinowymi „główkami tureckimi” lub „głową Turka” (Brazylia). W wielu turmalinach polichromatycznych ich barwa ma często charakter zonalny np. czerwone rubellity ze strefami ciemno- lub jasnozielonymi; także turmaliny z czerwonym jądrem i zewnętrznymi zielonymi strefami (lub odwrotnie). Odcień barwy i jej rozmieszczenie przypomina przekrojonego arbuza, stąd też ich handlowa nazwa turmaliny „arbuzowe”.
Przekrój poprzeczny kryształu wielobarwnego. www.cdn.zmescience.com
WŁASNOŚCI OPTYCZNE – minerał anizotropowy jednoosiowy (niekiedy anomalnie dwuosiowy), charakter optyczny ujemny (-).
Paleta odcieni barw turmalinów oszlifowanych. www.imkid.com
WSPÓŁCZYNNIKI ZAŁAMANIA ŚWIATŁA (N) - zależą bardzo wyraźnie od składu chemicznego, a tym samym od miejsca wydobycia (kraj, złoże, kopalnia), i wynoszą zwykle od nω =1,636-1,655 do nε = 1,620-1,633.
Turmalin czerwony (rubellit). www.constantinwild.com
DWÓJŁOMNOŚĆ (∆) - w zależności od składu chemicznego waha się w szerokim zakresie, zwykle od 0,013 do 0,046.
EFEKTY OPTYCZNE - puste kanaliki wzrostu lub wrostki kryształów o pokroju igłowym, zorientowanych równolegle do osi optycznej, dają efekt kociego oka; także efekt aleksandrytu.
PLEOCHROIZM - jest zwykle silny lub wyraźny (zawsze silniejszy w kierunku promienia nadzwyczajnego nε ) i zależy od barwy obserwowanego kamienia. Efekt pleochroiczny występujący w kryształach turmalinów ujawnia się w postaci dwóch barw podstawowych (dichroizm).
Turmalin turkusowozielony (paraiba). www.constantinwild.com
GĘSTOŚĆ - zależy bardzo wyraźnie od składu chemicznego (głównie zawartości żelaza i manganu), zwykle 3,02-3,26 g/cm³.
TWARDOŚĆ – 7-7,5 wg skali Mohsa; znane są okazy o znacznie wyższej twardości.
INKLUZJE
Wrostki turmalinu (szorl) w kwarcu. www.gemmologyonline.com
W praktyce gemmologicznej za inkluzję uważa się każde obce ciało stałe, ciekłe i gazowe, a także ich mieszaniny fazowe, hermetycznie zamknięte w masie kryształu, w czasie jego krystalizacji lub/i wyniku później zachodzących procesów geologicznych. Inkluzją może być też szczelina łupliwości, pęknięcie lub inny naturalny defekt wewnętrzny, zakłócający bieg wiązki światła w kamieniu.
Za podstawę systematyki inkluzji przyjmuje się takie kryteria jak: genezę, stan skupienia, rodzaj i charakter oraz stan fazowy układu.
INKLUZJE STAŁE
Inkluzje stałe w turmalinach, uwzględniając ich genezę, reprezentowane są przez wszystkie 3 typy wrostków krystalicznych. Stałe inkluzje protogenetyczne występują najczęściej w turmalinach związanych z pegmatytami, a należą do nich głównie wrostki kwarcu i skaleni. Większości z nich towarzyszą kanaliki wzrostowe równoległe do osi krystalograficznej Z, powstałe w wyniku defektów sieci (kanaliki, „cienie” inkluzji stałej), występujących nad wrostkiem obrastanym przez kryształ turmalinu. W wielu przypadkach, gdy proces wzrostu minerału-gospodarza zostaje z różnych powodów zwolniony, a następnie zostaje przyspieszony, tworzą się charakterystyczne inkluzje, zwane przez gemmologów „gwoździami”.
Na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat zidentyfikowano w turmalinach ponad 30 inkluzji stałych (wrostków mineralnych).
INKLUZJE CIEKŁE I WIELOFAZOWE
Inkluzje ciekłe w turmalinach, ze względu na ich genezę, zalicza się do inkluzji syngenetycznych (pierwotnych) lub epigenetycznych (wtórnych).
Ciekłe inkluzje pierwotne stanowią porcje cieczy, które są zamykane w czasie wzrostu kryształu-gospodarza. Składają się one zwykle z jednej lub dwóch faz ciekłych wypełniających pustki wewnątrz kryształów, często o pokroju kryształów negatywnych. Są rozrzucone w krysztale pojedynczo lub układają się wzdłuż stref przyrostu. Tworzą liczne „roje” (ang. swarms ) wpływające na obniżenie przezroczystości kamieni.
Ciekłe inkluzje wtórne stanowią ciecze wnikające w szczeliny łupliwości i pęknięcia powstałe już po krystalizacji kryształu-gospodarza. Powstają one w wyniku zabliźniania szczelin (ang. healing process ). Pęknięcia i szczeliny wypełnia ciecz, która jest następnie w wyniku procesu zabliźniania zamykana w krysztale-gospodarzu. Rozpuszczanie kryształu i przemieszczanie się cieczy w krysztale prowadzi do powstawania inkluzji dendrytopodobnej, a kontynuacja tego procesu powoduje rozproszenie zamykanej cieczy. Efektem końcowym procesu jest powstanie licznych wakuoli wypełnionych cieczą. Wtórne inkluzje ciekłe tworzą zwykle różnego rodzaju chmury i smugi zwane „welonami”, „chorągwiami” lub „odciskami palców” (ang. finger-prints, układ wewnętrzny przypomina linie papilarne).
W turmalinach wśród inkluzji ciekłych wyróżnia się pospolicie występujące inkluzje dwufazowe (dwie ciecze nie mieszalne) i występujące niezwykle rzadko inkluzje jednofazowe. Wśród inkluzji wielofazowych najczęściej występują inkluzje trójfazowe, natomiast stosunkowo rzadko inkluzje dwufazowe (ciecz-gaz, ciecz-ciało stałe). Spośród tych ostatnich najbardziej typowe są tzw. trichites, składające się z fazy ciekłej i pęcherzyka gazu (diagnostyczne dla turmalinów brazylijskich). Inkluzje te przypominajace nici lub włosy moga występować pojedynczo lub w grupach. Czasem obserwowana jest w turmalinach obecność kryształów negatywnych z wypełnieniem dwufazowym (ciecz-gaz) lub trójfazowym.
PRZEROSTY
Kanaliki wzrostowe. www.gemmologyonline.com
Termin ten odnosi się do pary lub grupy minerałów wzrastających razem, formujących równocześnie charakterystyczną mieszaninę kryształów. Turmaliny tworzą charakterystyczne przerosty z andaluzytem, berylem, bertrandytem, biotytem, chlorytem, diopsydem, laulitem, kwarcem, muskowitem (mika) i skaleniami.
INKLUZJE TURMALINOWE
Turmaliny są dość pospolitymi inkluzjami w innych minerałach, takich jak: akwamaryn, albit, biotyt, fluoryt, kalcyt, kwarc, muskowit (mika), ortoklaz, plagioklaz, topaz, syderyt i szmaragd. Największe skupienia kryształów turmalinu o pokroju igłowym spotyka się w krysztale górskim i kwarcu dymnym. Igły turmalinu, zwykle o ciemnozielonej lub czarnej barwie, są zwykle niezorientowane, natomiast zorientowane moga wywoływać efekty zwnae "fantomami" lub wywoływać efekt kociego oka.
KLASYFIKACJA CECH JAKOŚCIOWYCH
Cechy jakościowe turmalinów podlegają ocenie metrologicznej, według której, ustalane są ogólne zasady gradacji wartości. Jednak, jak dotychczas, nie udało się jeszcze wypracować w pełni obiektywnych kryteriów, według których taka gradacja powinna być dokonywana. Składa się na to wiele przyczyn. Do najważniejszych zalicza się olbrzymie bogactwo świata mineralnego i znaczne zróżnicowanie upodobań odbiorców. Zaliczanie zatem (przy pewnych założeniach) danego kamienia do określonej grupy np. kamieni szlachetnych czy jubilerskich, z punktu widzenia jego ceny, nie ma istotnego znaczenia. O wartości kamienia decyduje bowiem cały zespół cech fizycznych wpływający na jego piękno i walory dekoracyjne, a także rzadkość występowania, odporność na czynniki zewnętrzne, moda, tradycja i cenność kamienia jako przedmiotu.
Z powyższych względów przyjmuje się, że o wartości turmalinów decydują cztery cechy jakościowe, przyjmowane za cechy: barwa, czystość, szlif i masa kamieni.
BARWA
Barwa jest najważniejszym czynnikiem decydującym o wartości turamlinów. Preferowane są kamienie o odcieniach czerwonyh (rubellit), intensywnie niebieskich (indygolit) i jaskrawo zielonych lub niebieskich (paraiba).
CZYSTOŚĆ
Przezroczyste turmaliny, nie wykazujące efektów optycznych, ze względu na liczność inkluzji zalicza się do typu II. Obejmuje on kamienie stosunkowo rzadko spotykane, zawierające inkluzje, których większość widoczna jest nieuzbrojonym okiem. Są one w jubilerstwie bardzo często stosowane.
Charakterystykę wewnętrzną turmalinów wyznaczają inkluzje stałe, ciekłe i gazowe, biorące swój początek na powierzchni kamienia i penetrujące jego wnętrze lub całkowicie w nim zamknięte.
Dla turmalinów (typ II) przyjmuje się stopnie czystości od VVS, VS, SI1, SI2, I1, I2 do I3.
SZLIF
Szlif turmalinów barwnych jest trzecim ważnym czynnikiem podlegającym ocenie metrologicznej. Jakość szlifu określają: odpowiednie i ściśle zdefiniowane proporcje oraz jakość obróbki.
Oceniając proporcje bierze się pod uwagę: kształt przekroju kamienia w płaszczyźnie rondysty, profil kamienia, brylancję, jednak nieco inaczej definiowaną niż brylancja diamentów.
Oceniając jakość obróbki uwzględnia się: jakość wypolerowania faset, ilość i wielkość faset oraz ich symetrię.
MASA
Masę kamieni szlachetnych barwnych podaje się w karatach (1 ct = 0,2 g), z dokładnością do dwóch miejsc po przecinku. Za wzrostem masy rośnie wartość kamieni, przy czym dla kamieni jubilerskich przyjmuje się jednak pewną granicę wielkości (głównie wymiarów). Obecnie górna granica, wzdłuż dowolnej przekątnej w płaszczyźnie rondysty, nie powinna przekraczać ok. 20 mm. Masę kamieni nieoprawionych wyznacza się wagowo, natomiast kamieni oprawionych szacuje się według pewnych reguł w funkcji: długości, szerokości i wysokości kamienia. z uwzględnieniem jego gęstości i współczynnika korekcji odpowiedniego dla danego kamienia. Wymiary kamienia wyznacza się i podaje w milimetrach, z dokładnością 0,05 mm.
WYCENA TURMALINÓW
Turmaliny należą do jednych z najbardziej popularnych kamieni jubilerskich i kolekcjonerskich. Preferowane i doceniane są za niesamowicie szroką gamę występujących odcieni barw oraz szklisty połysk.
Przyjmuje się, że wartość rynkowa turmalinów przy uwzględnieniu zrównoważonej podaży i popytu jest zawsze funkcją jego masy (wielkości), barwy (klasy barwy), czystości (klasy czystości) oraz poprawności wykonania szlifu (ang. finish).
Przy ustalaniu wartości turmalinów, za punkt odniesienia obiera się okaz o określonym odcieniu barwy, czystości VVS i masie ok. 1 ct. Wartość takiego kamienia przyjmuje się za 100% i względem niego ustala względną wartość innych kamieni. Ustalenia mają charakter czysto empiryczny; są oparte przede wszystkim na wieloletnich obserwacjach rynku, stąd przyjmowane wartości procentowe są wartościami przeciętnymi o ustalonych granicach tolerancji. Nie mogą być one bezkrytycznie przenoszone z kraju do kraju, ponieważ w dużej mierze zależą od upodobań odbiorców danego państwa.
Niektóre odmiany turmalinów, ze względu na pospolitość występowania i stosunkowo niską cenę, są praktycznie dostępne dla każdego klienta. Oczywiście na rynku jubilerskim dla bogatych koneserów oferowane są również bardzo rzadkie i drogie odmiany turmalinu. Do najcenniejszych należy odmiana paraiba - turamlin domieszkowany miedzią o jaskrawych barwach zielonych i niebieskich do fioletowych, odkryty w 1989 r. w Brazylii w stanie Paraiba. Podobny surowiec, jednak gorszej jakości, znaleziono w 2001 r. w Nigerii. W 2005 r. odkryto złoże turmalinów paraiba w Mozambiku o jakości surowca porównywalnego do kamieni brazylijskich; niekiedy są to okazy wyższej czystości i większych rozmiarów. Ceny turmalinów paraiba, ze względu na bardzo niską podaż surowca, są trudne do określenia. Wysokiej jakości okazy brazylijskie osiągają ceny do 17 tys. USD/ct, kamienie mozambijskie są nieco tańsze.
Drugim pod względem ceny jest purpurowoczerwony rubellit (rubellity czysto czerwone są niezwykle rzadkie). Wyskiej jakości rubellity (o czystości VVS-VS) osiągają ceny od 400 do 1000 USD/ct.
Szmaragdowozielone turmaliny chromowe pochodzą z Tanzanii. Ich barwa jest tak intensywna, że wysokiej jakości, przezroczyste kamienie pozyskiwane są w niewielkich rozmiarach. Turmaliny chromowe o masie ponad 2 karaty należą do rzadkości, i podobnie jak rubellity, osiągają ceny od 400 do 1000 USD/ct.
Turmaliny polichromatyczne (np. arbuzowe) wykazują zwykle szeroką gamę odcieni barw: różowych, zielonych, pomarańczowych, purpurowych i niebieskich. Dla kolekcjonerów najcenniejsze są okazy wielobarwne, które osiągają ceny od 300 do 600 USD/ct.l
żródło: autor dr Tomasz Sobczak
www.ptgem.org.pl
Maria
23.08.2023 12:04:06